KONSEP MOKINONGOU
Ø POKOMOYON MOKINONGOU
Tumanud dii Morley (1991),
imanon tokou do mokinongou nopo nga induo kogumu mantad mimboros, inggapat
mantad mambasa om inglimo ko’ mantad do monuat. Kabaalan mokinongou nopo nga
kabaalan ii kopohompit aktiviti kopongonuan do pomosunudan toi ko’ mesej.
Kabaalan mokinongou diti kiwaa o duo kawo. Kawo nopo diri nga roitan do
kabaalan pasif om kabaalan aktif.
i)
Kabaalan pasif : Kabaalan pasif nopo nga pibarasan iso waya. Sabaagi
poomitanan,susumikul korongou iso-iso maklumat ii pinaatod nga amu manahak
sisimbar tu’ amu karati nunu komoyon do kopomosunudan dii.
ii)
Kabaalan aktif : Kabaalan aktif nopo nga
pibarasan duo waya. Sabaagi poomitanan, susumikul manahak do tisuli kumaa nunu
nopo ii orongou maso monuduk mongingia dau.
Ø PROSES
MOKINONGOU
Ø POKOMOYON MIWARA
Tumanud tokoh Kamaruddin
Hussin (1999), kabaalan momoros diti nopo nga iso koilaan do mimboros mooi
kopowonsoi do iso piombolutaan om
momosunud iso-iso ahal,kopurimanan ginawo om pomusarahan ii otolinahas. Kabaalan
momoros diti nogi kopohompit do poingkukuro mamarait om koloyuk-loyuko’ maso do
momoros. Miagal dilo’ kabaalan mokinongou nogi kabaalan momoros diti nogi kiwaa
o duo kawo ii roitan kawo sanwaya om kawo duo waya.
i)
Kawo
sanwaya: kapaatadan do mesej ii amu kaanu do tisuli’.
ii)
Kawo duo waya: popohompit koduo-duo ii
momoros om ii binarasan. Ii nopo momoros toi ko’ momosunud nga kaanu tisuli
mantad ii binarasan dau.
ASPEKMIWARA
i)
PROSODI
Tumanud (Car,P,2008),
ponoriukan kokomoi prosodi nopo nga ponoriukan kowowoyoon suprasegmental miagal
ko’ hodtol, loyuk, ngongos om tanaru toniba.
ii)
KALANTANGAN
OTUS
Tumanud ( Nik Safiah
karim, 2008), komoyon nopo do kalantangan otus nga intonasi do loyuk rolou ii
haro soira popoboros panaandatan toi ko’ id boogian panaandatan. Sabaagi
poomitanan, soira do monguhot tokou maya pibarasan nga mingkawas loyuk id
dohuri dii panaadaatan.
iii)
HODTOL
Rati nopo do hodtol nga popointong do
kokodohon toi ko’ kolomoko iso-iso patod boros songira polombuson. Tanda nopo
do hodtol nga [ ‘ ]. Tumanud (Lodefoged, 2006), putul boros ii pohontolon
momoguno ogumu tenaga ko putul boros ii
amu pohontolon. Hodtol diti koposuai do
rati. Sabaagi poomitanan, hogot do tudu om tudu’. Rati nopo do tudu nga kawo do
nintorusan. Tudu’ nopo nga ponuhu do mamantang taakanon toi ko’ tinumon nung
mada tintod do mamanau.
iv)
LOYUK
Tumanud (Arbak Othman,
1983), loyuk nopo nga koinsaaton toi ko’ koinsiribaan kopuhodon do boros maso
do momoros. Loyuk-loyuk diti onuan do tanda diakatik mooi popokito pinuhod do
loyuk. Tanda nopo nga miagal ko, loyuk minsawat [ ], loyuk tanga [ - ], loyuk kumawas [ ‘ ], om nogi
loyuk osiriba [ ].
v)
NGONGOS
Ngongos nogi roitan do pikulaban toi ko unsur
tumingkod (opian). Ujaran nopo diti nga sabaagi do popotongkiad unsur
linguistik ii haro hogot, panaandatan toi ko toput boros. Jeda nonuan do lambang
[ # ]. Unsur diti koposuai do rati. Poomitanan nopo nga okito hilo id
kopohuyadan kapamakayan id watas kinoyonon sondii.
vi)
KONORUON
Konoruon diti nogi roitan do tanaru toniba
maso do popolombus iso-iso tuni. Tinandaan iti do titik ii lohoon do
mora.Tumanud ( Car. P, 2008), mora sabaagi istilah i gunoon do popohuyad anaru
oniba id suang do boros linguistik. Lambang do fonem diti nopo nga [ : ].
Lambang [ : ] kirati do iso mora, lambang [ :: ] nopo nga duo mora om [ .
] nopo kirati do opintanga mora. Maya kopolombusan dilo, kosuai do rati ii
iso-iso patod boros. Sabaagi poomitanan mantad
boros English, full om fool. ‘Full’ nopo
nga noponu om ‘fu:l’ nopo nga basug.
Ø POKOMOYON MAMBASA
Tumanud
di Siti Hajar Abd Aziz, mambasa nopo diti nga popoundaliu do mesej mantad ii
monunuat do buuk kumaa dii mamambasa buuk . Kabaalan mambasa diti nogi haro o
duo kawo misuai ii roitan do basaan mekanis (popolombus boros) om basaan
mentalis (pakadaada)
Ø MAMBASA MEKANIS
Basaan
mekanis diti nopo nga iso waya do mambasa. Komoyon nopo basaan mekanis nga
mambasa miampai popolombus mooi da do orotian dii mamambasa buuk o komoyon.
Maya waya pambasaan diti nogi,oilaan do mongingia koilo ko amu ii tudukan dau
do mambasa tu’ orongou dau poingkukuro ii susumikul do popolombus om
koloyuk-loyuko’ maso do mambasa
Ø MAMBASA MENTALIS
Tumanud Cohen (1990), basaan nopo nga pakadaada ii
popohompit do mato om pomusarahan maso do mambasa. Pambasaan diti nogi mooi da kaanu om karati ii
mamambasa do nunu komoyon dii basaon dau. Nung intaan mantad aspek koponudukan
do susumikul,kawo pambasaa diti nopo nga osonong kopio. Kawo pambasaan diti
kopowonsoi susumikul ii milo mimparagat toi ko’ minsingilo do sondii.
Ø POKOMOYON MONUAT
Konsep
nopo kabaalan monuat nga popohompit kopomogunoon panandaatan ii osonong, tanda
basa, om ijaan ii koontok. Suatan ii atalang om oulud nogi nga intaan
ngawi.Kabaalan monuat diti nogi kiwaa duo kawo.
Kawo diti miagal dii kabaalan mambasa.
